"İmtizac-ı anasırdan iptida madeniyat hasıl olup, ondan nebatat peyda olup, ondan hayvanat vücuda gelmiştir ve hayvan kemalini buldukta insan zahir olmuştur…" "… Ve amma hayvanat ile insan arasında mutavassıtların azharı maymundur: zira ki, şearü zenebden maada birun-u derun-u insana müşahibdir".

"… mertebe-i hurmadan meratib-i hayvanata uruç edip nice sînin ol meratipte muammer olmuştur. Tâ fiil ve surette insana müşabih olan nesnas ve maymun mertebesin bulmuştur. Ve ol mertebeden dahi uruç edip suret-i insana gelmiştir."

Tüm canlılığın tekamül sonucu geliştiğini ve insanın da “maymundan geldiğini” anlatan bu satırlar Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri’nin “Marifetname” isimli fen kitabında geçiyor. Marifetname bir tasavvuf veya din eseri zannedilse de bilimler ile ilgili bir eserdir. İçerisinde Balzac’ın bir kitabında bahsettiği yüz şeklinden karakter tahlili olan Gall sisteminin ilk örnekleri, cinsel hayat, tıp, astroloji, kimya vs. birçok konuda bilgiler bulunmaktadır. Aynı zamanda güneş sisteminden de söz etmektedir.

Aslında “insanın tekamül sonucu” ortaya çıktığı İslam alimleri arasında ilk kez İbrahim Hakkı tarafından savunulmuş değil. Mutezile alimleri içerisinde de evrim fikrini savunanlar bulunuyordu. Bununla birlikte İbn Miskeveyh de yazdığı El Fevz’ül Asgar isimli kitabında canlılığın tekamül*üne dikkat çekmişti. Yine bir İslam alimi ve sosyolog olan İbn Haldun da Mukaddime’sinde insanın maymundan geldiğini yazmıştır**. (*tekamül=evrim, ** tabii ki evrim bu değildir, ama bu evrimin kabaca bir açıklaması sayılabilir.)

İbrahim Hakkı, yazdığı bu kitap nedeniyle bir tür engizisyona çıkarılmış ancak yazdıklarının şeriata aykırı hiçbir yanı olmadığına karar verildiği için suçlanmamış ve hatta kendisinden ders vermesi rica edilmiştir. 

Bazı kaynaklarda “İbrahim Hakkı, Evrim’i Darwin’den yüz yıl önce buldu” gibi ifadeler geçiyor ancak bu doğruyu yansıtmaz. Darwin’in keşfettiği şey “evrim” değil, “evrim teorisi”dir; canlılığın tekamülü Darwin’in yaşadığı yüzyılda ve o yüzyılın çok çok öncelerinde zaten konuşulan ve bilinen bir konuydu. Darwin, evrimin işleyiş biçimi olan “doğal seleksiyon”u keşfetti. Ne İbrahim Hakkı’nın, ne İbn Haldun’un, ne İbn Miskeveyh’in böyle bir bulgusu söz konusu değildi.